АКСА УРИЛГАНДА “ҲАҚҚИ РОСТ” ДЕЙИЛИШИ ҲАҚИДА (2)

Шунинг учун Ибн Арроқ дейди: “Дейманки, бу Нававий тарафидан Муъовия ибн Яҳёни сиқа санашдир ва бу ўзи шундай. Агар у Ибн Жавзий ва ундан олдин Ибн Адий айтгандек Абу Мутийъ бўлса, унинг ҳадисини Насаий ва Ибн Можалар келтиришган ҳамда уни Ибн Маъийн, Абу Ҳотим, Солиҳ Жазара, Абу Али Нишопурийлар сиқа санашган. Агар у Заҳабий гумон қилгандек, Ҳайсамий “ал-Мажмаъ”да очиқ айтгандек Абу Руҳ Садафий бўлса, унда ҳам бу ровийнинг ҳадисини Термизий ва Ибн Можалар келтиришган ва Бухорий уни сиқа санаган. Аллоҳ таоло билувчироқ”.

Маълум бўлмоқдаки, ушбу ҳадис борасида олимлар сўзлари асосан унинг заифлиги ва ундан юқорилиги атрофида айланмоқда. Ҳайсамий, Муновий, Ажлуний ва бошқалар ҳадис заиф эканлигига ишора қилишса, Нававий ва Суютийлар ҳадиснинг мустаҳкам асли борлиги ҳамда унинг санади лаййин (юмшоқ), жаййид (яхши, яроқли) ва ундан ҳам ўтиб ҳасан (яхши) даражасида эканлигини айтганлар.

Бунга ҳадис атрофидаги унинг маъносига далолат қилувчи бошқа ривоятлар мавжудлигини ҳам қўшиш мумкин. Илмнинг энг оддий қоидаларига асосланганимизда ҳам бундай вазиятда кескинлик билан ҳадиснинг ёлғонлиги ёки асли йўқлигига мутлақ ҳолда ҳукм қилиб бўлмайди, демак, бунга амал қиладиганларга ҳам нотўғри иш қилганлик тамғаси қўйилмайди. Яна бунга агар ҳадисни заиф деб эътибор қилганимизда ҳам фазилатли амаллар борасида заиф ҳадисга амал қилишда ҳеч бир ихтилоф йўқлигини қўшсак ва бу ҳадисга амал қилиш халқимизнинг урфига кириб, кенг тарқалган ҳодиса эканлигини эътиборга олсак масала яна ҳам ойдинлашади ва бу борада ихтилоф қилиш умуман кераксиз иш эканлиги қуёшдек маълум бўлади.

Агар ким ушбу ожизона уринишни ўқиб, унинг асносида акса урган бўлса, иншааллоҳ, бу ушбуларнинг бари ҳаққи ростлигига бир аломат. Акс ҳолда ҳам келтириб ўтганимиздек, бу каби ҳолатлар фазилатли амаллар ҳисобида бўлиб, шариатимизга рост ва ёлғонни ажратадиган тарздаги гувоҳлик ўрнига ўтадиган қилиб киритилмаган.

Хуллас, тўғри йўлнинг аломатлари сирасига кўпчиликка эргашиш, нодир нарсалардан четланиш ва уларни оммалаштиришдан тийилиш ҳам кириб, бу хислатларга эга бўлиш диндаги саломатликдир.

Журабок Чутматов

Адабиётлар:

Абу Абудуллоҳ Муҳаммад ибн Али ибн Ҳасан Ҳаким Термизий:

1. Китаб тафсир ал-Қуръон ал-мусамма баҳр ат-тафсир. – Истанбул, 1444/2023.
2. Наводир ал-усул фий маърифати аҳадисир-расул. – Байрут, 1431/2010.
3. Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Ҳанбал. Муснад. – Байрут, 1421/2001.
4. Абу Довуд Сулаймон ибн Ашъас. Сунан Аби Довуд. – Байрут, 1430/2009.
5. Абу Яъло Аҳмад ибн Али ибн Мусанна Мусилий. Муснад. – Дамашқ, 1404/1984.

Абулқосим Сулаймон ибн Аҳмад Табароний:

6. ал-Мўъжам ал-кабир. – Мўсул, 1404/1983.
7. ал-Мўъжам ал-авсат. – Қоҳира, 1415/1994.
8. Ибн Абу Ҳотим Абу Муҳаммад Абдураҳмон ибн Муҳаммад. ал-Илал. – Риёз, 1427/2006.
9. Абу Аҳмад Абдуллоҳ ибн Адий. Ал-Комил фий зуъафаир-рижал. – Байрут, 1409/1988.
10. Абу Нуъайм Аҳмад ибн Абдуллоҳ Асбаҳоний. Маърифатус-саҳоба. – Риёз, 1419/1998.
11. Абу Бакр Аҳмад ибн Ҳусайн Байҳақий. Шуъаб ал-иймон. – Риёз, 1423/2003.
12. Жамолиддин Абдураҳмон ибн Али ибн Муҳаммад Жавзий. ал-Мавзуъот. – Мадина, 1386-1388/1966-1968.

Абу Закариё Муҳйиддин Яҳё ибн Шараф Нававий:

13. ал-Азкор. – Байрут, 1414/1994.
14. Фатово ал-Имом ан-Нававий ал-мусамма бил-масаил ал-мансуро. – Байрут, 1417/1996.
15. Абулҳажжож Юсуф ибн Закий ибн Абдураҳмон Миззий. Таҳзибул камол фий асмаир-рижал. – Байрут: 1400/1980.
16. Алоуддин Абу Абдуллоҳ Муғлатой ибн Қулайж ибн Абдуллоҳ Мисрий Ҳанафий. Икмал таҳзибил-камол фий асмаир-рижол. Қоҳира, 1422/2001.
17. Шамсиддин Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад Заҳабий. Мезон ал-эътидол фи нақдир рижал. – Байрут, 1382/1963.
18. Абу Абдуллоҳ Бадриддин Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Баҳодир Заркаший. ал-Лаолий ал-мансуро фил аҳадийс ал-машҳуро ал-маъруф би-тазкиро фил аҳадийс ал-машҳуро. – Байрут, 1406/1986.
19. Ибн Мулаққин Сирожиддин Абу Ҳафс Амр ибн Али Мисрий. ат-Тавзиҳ ли-шарҳ ал-жамиъ ас-саҳиҳ. – Дамашқ, 1429/2008.
20. Абулҳасан Нуриддин Али ибн Абу Бакр Ҳайсамий. Мажмаъуз-завоид ва манбаъул-фавоид. – Қоҳира, 1414/1994.
21. Абулаббос Шиҳобиддин Аҳмад ибн Абу Бакр Бусирий. Итҳаф ал-хияро ал-маҳра би-заваидил масанийд ал-ашро. – Риёз, 1420/1999.
22. Абулфазл Ибн Ҳажар Асқалоний Аҳмад ибн Али. ал-Матолибул-олия би-заваидил-масанидис-самания. – Саъудия, 1419/1998.
23. Шамсиддин Абулхайр Муҳаммад ибн Абдураҳмон Саховий. ал-Мақосид ал-ҳасан фий баяни касирим-минал аҳадийс ал-машҳуро ъалал-алсина. – Байрут, 1405/1985. 902
24. Жамолиддин Ибн Абдулҳодий Солиҳий Юсуф ибн Ҳасан. ат-Тахриж ас-сағир ват-таҳбир ал-кабир. – Сурия, 1432/2011.

Абдураҳмон ибн Абу Бакр Жалолиддин Суютий:

25. ал-Лаолий ал-маснуъа фил аҳадийсил мавзуъа. – Байрут, 1417/1996.
26. ад-Дурарул-мунтасаро фил аҳадийсил-машҳуро. – Риёз, 1399/1979.
27. Жамъ ал-жавомиъ ал-маъруф бил-жамиъил-кабир. – Қоҳира, 1426/2005.
28. ал-Жомеъ ас-сағир фий аҳадисил-баширин-назир. – Байрут, 1429/2008.
29. Шиҳобиддин Аҳмад ибн Ҳамза Ансорий Рамлий. Фатово Рамлий. Жамаъаҳа ибнуҳу Шамсиддин Муҳаммад ибн Абулаббос. Фатово ар-Рамлий. Ибн Ҳажар Ҳайтамий Маккийнинг “ал-Фатово ал-кубро ал-фиқҳийя” асари ҳошиясида. – Миср, Абдулмажид Аҳмад Ҳанафий матбааси.
30. Нуриддин Али ибн Муҳаммад ибн Али ибн Абдураҳмон ибн Арроқ Киноний. Танзиҳ аш-шарийъа ал-марфуъа ъанил-ахбар аш-шанийъа ал-мавзуъа. – Байрут, 1399/1979.
31. Муҳаммад Тоҳир ибн Али Содийқий Ҳиндий Фаттаний. Тазкиротул-мавзуъот. – Миср, 1343/1924.
32. Абулҳасан Нуриддин Али ибн Султон Ҳаравий Қорий. ал-Асрор ал-марфуъа фил ахбар ал-мавзуъа ал-маъруф бил-мавзуъот ал-кубро. – Байрут, 1406/1986.

Зайниддин Абдуррауф ибн Тожулорифин Муновий Қоҳирий:

33. Файзул қодир шарҳ ал-жомеъ ас-сағир. – Миср, 1356/1937.
34. ат-Тайсир би-шарҳил жамиъис-сағир. – Риёз, 1408/1988.
35. Абулфарож Нуриддин Али ибн Иброҳим ибн Аҳмад Ҳалабий. Сийратул Ҳалабийя. Инсан ал-уюун фий сийротил аминил маъмун. – Байрут, 1427/2006.
36. Муҳаммад ибн Муҳаммад Рудоний Мағрибий Моликий. Жамъ ал-фавоид мин жамиъил усул ва мажмаъ аз-завоид. – Қувайт-Байрут, 1418/1998.
37. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Хароший Моликий. Шарҳ мухтасар Халил. – Миср, 1317/1899.
38. Аҳмад ибн Абдулкарим Омирий. ал-Жиддул ҳасис фий баяни маа лайса бил-ҳадис. – Риёз, 1412/1991.
39. Абулфидо Исмоил ибн Муҳаммад Ажлуний Димашқий. Кашфул хофа ва музилул албас. – Байрут, 1420/2000.
40. Абу Иброҳим Иззиддин Муҳаммад ибн Исмоил Каҳлоний Санъоний. ат-Танвир шарҳ ал-жомеъ ас-сағир. – Риёз, 1432/2011.
41. Муҳаммад ибн Али ибн Муҳаммад Шавконий. Ал-Фаваид ал-мажмуъа фил аҳадийсил мавзуъа. – Байрут, 1416/1995.
42. Абу Абдураҳмон Муҳаммад ибн Муҳаммад Дарвиш Ҳут. Аснал матолиб фий аҳадийс мухталифатил маротиб. – Байрут, 1418/1998.
43. Башшор Аввод Маъруф, Шуъайб Арнаут. Таҳрир тақриб ат-таҳзиб. – Байрут, 1417/1997.