Вафот қилганларга қироат қилиш ёки хайр-эҳсон қилиш (3)

Шунингдек, биз қабр зиёрати одобларидан қабр олдида ўтганлар ҳаққига дуо қилиш суннат эканлигини ҳам биламиз. Бу борадаги ҳар хил дуоларни бизга шахсан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзлари ўргатганлар. Агар бу дуоларда ўликлар учун манфаат бўлмаганда эди, қабр бошида туриб дуо қилишдан фойда бўлмасди.

 Ўтганлар руҳига атаб хайр-эҳсонлар ва савобли ишларни қилиш жоиз эканига энг катта далилни Бурҳониддин ал-Марғиноний раҳимаҳуллоҳ бобомиз ўзларининг “ал-Ҳидоя” асарларида келтирганлар. У ҳам бўлса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам иккита семиз, шохдор ва бичилган (ахта) ола-була қўчқорни ўз қўллари билан қурбонлик қилиб, унинг бирини ўзлари учун, иккинчисини умматлари учун сўйганлиги ҳақидаги саҳиҳ ривоятдир. Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам мазкур қўчқорларни сўяётиб, бундай дуо қилганлар:

اللهم هذا عن أمّتى جميعا من شهد لك بالتوحيد و شهد لى بالبلاغ

“Эй, Аллоҳ! Буниси Сенга тавҳид (калимаи шаҳодат) билан борган ва менга етказганларим билан йўлиққан жами умматларим номидандир”.

Мазкур ривоятни муҳаддис Ҳоким раҳимаҳуллоҳ нақл қилар экан, унинг саҳиҳлигини айтиб ўтганлар. Имом Табароний раҳимаҳуллоҳ ривоятларида эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бир қўчқорни сўяётиб, “Буниси қурбонлик қила олмайдиган умматларим номидан”, деб қурбонлик қилганлари зикр этилган. Шунинг учун ҳозирда, ихлосли мусулмонлардан айримлари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг номларидан ҳам қурбонлик қиладилар.

Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ ва Имом Муслим раҳимаҳуллоҳ ривоят қилган ҳадисда ўлганлар номидан садақа қилишнинг жоизлиги ва бундан ўтганларга манфаат борлиги маълум бўлади. Бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг олдиларига келиб, “Онам тўсатдан вафот қилиб қолди. Васият ҳам қила олмади. Ўйлашимча, агар гапиролганда эди, албатта садақа қилар эди. Агар унинг номидан садақа қилсам, унга ажри – савоби бўладими?”, деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳа!”, дедилар.

Таниқли саҳоба Саъд ибн Убода разийаллоҳу анҳунинг онаси у сафардалигида вафот қилади. У келганидан сўнг, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг олдиларига бориб, “Ё, Расулуллоҳ! Онам мен йўқлигимда вафот қилди. Агар унинг номидан бирор нарса садақа қилсам, унга фойда берадими?”, деб сўрайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳа!”, деб жавоб берганлар. У: “Сизни гувоҳ қиламанки, ҳосилдор боғим унинг номидан садақадир!”, дейди (Бухорий ривояти).

Вафот этган мусулмонларнинг номидан рўза тутилса, савоби етишига далилни ҳам қарийб барча муҳаддислар томонидан ривоят қилинган аъло даражадаги: من مات و عليه صيام صام عنه وليّه – “Кимки зиммасида рўза тутиш лозим бўлган ҳолда вафот этса, унинг номидан валийси рўза тутади!”, деган мазмундаги ҳадиси шарифни келтириш мумкин.

Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳ ривоят қилган ҳадисда айтилишича, бир аёл Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг олдиларига келиб, “Онам ҳаж қилмасдан вафот қилиб кетди. Унинг номидан ҳаж қилсам, бўладими?”, деб сўради. У зоти шариф: “Ҳа!”, дедилар. У яна “Онамнинг гарданида рўзаси ҳам бор эди. Унинг номидан рўза тутсам, бўладими?”, деди. У зоти шариф: “Ҳа!”, дедилар.

Ўтиб кетган ёки умуман ҳаж қилишга ярамай қолган отаси ёки онаси номидан ҳаж қилиш масаласини бир неча саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан сўраганлар. Барча сўровларга у зот бунинг жоиз эканлигини айтганлар. Бир ривоятда: “Онангнинг қарзи бўлганида уни адо қилармидинг? Аллоҳнинг қарзини ҳам адо қилинглар. Аллоҳ вафо қилишга ҳақлироқдир!”, дейилган. Шунинг учун мусулмонлар ўлган одамнинг қарзини, ҳато бошқа биров ҳам тўлаб қўйиши мумкин эканига ижмоъ қилганлар.

Ҳаётдаги инсонларнинг савобли ишлари ўтганлар руҳига бағишланганда, савоб етиб бормайди, дегувчиларнинг айримлари юқоридаги далиллар олдида ожиз қолишиб, дуо, садақа, ҳаж, рўза ва қарз адосини вафот этганлар номидан қилишни жоиз санашса-да, лекин, айнан Қуръон тиловатининг савобини ўлганлар руҳига бағишлашни инкор қилиб келишади. Бу инкорларига уларнинг ҳеч қандай нақлий далиллари йўқ, албатта. Бироқ, улар ўзларининг “ақл”ларини ишга солишиб, “Вафот этиб кетганларга Қуръон ўқиш ўтган уламолар даврида маълум бўлмаган. Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам кўрсатма бермаганлар”, дейишади. Аслида, вафот этганлар номидан дуо, садақа, ҳаж, рўза ва қарз адоси жоиз бўлиши ва ушбу ишларнинг савоблари уларга етиб бориши борасидаги далиллар етарли бўлиши керак. Чунки, барчасининг сабаблари битта: савобли ишни вафот қилганлар руҳига бағишлаш. Чунки, ушбу савобли ишлар билан Қуръон қироати савобининг етиши орасида ҳеч қандай фарқ йўқ. Ўтган уламолар бу ишни қилмагани эса савобнинг вафот этганларга етиб бормаслигини билдирмайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафот этганларга Қуръон тиловатини бағишлашни айтмаганларининг сабаби эса у зотдан бу борада сўралмаганидандир. У зот сўралган нарсаларнинг барчасини айтдилар, қолган ишларни ўша нарсаларга қиёс қилиб олинаверади.  Бироқ, ҳақиқат инкор қилувчилар айтганидек эмас. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан вафот қилганларга атаб Қуръон ўқишнинг манфаати борлиги борасида бир эмас, бир қанча ҳадиси шарифлар етиб келган.

Ўтган маййитларга Қуръон ўқиш мумкинлиги борасидаги ибораси аниқ ва ишончли ҳадиси шариф: إقرأوا يس على موتاكم – “Ўликларингизга “Ёсин” ўқинглар!”, дейилган мавзуда бўлиб, уни Абу Довуд раҳимаҳуллоҳ ва Ибн Можа раҳимаҳуллоҳ каби бир қанча муҳаддислар рвиоят қилганлар. Одатда уни мажозий маънога буриб, ўлим тўшагида ётган бемор олдида “Ёсин” ўқилади, дейилган бўлса-да, бироқ ҳадисни ҳақиқий маънода деб талқин қилиш яхшироқдир. Шунда, ўлганлар руҳига “Ёсин” ўқишни шаръан жоиз дейиш мумкин бўлади. Чунки, ўликларга “Фотиҳа сураси”ни ўқишни ҳам тавсия қилинган ҳадиси шарифлар бор. Жумладан, Умму Афиф ан-Наҳдия разийаллоҳу анҳо бундай беганлар:

بايعنا رسول الله صلى الله عليه و سلم حين بايع النساء فأخذ عليهنّ ان لا تحدثنّ الرجل الا محرما و أمرنا ان نقرأ الى ميتنا بفاتحة الكتاب

“Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга аёллардан байъат олган вақтларида фақат маҳрамлар билан гаплашишга ва ўлганларимизга “Фотиҳа” сурасини ўқишга байъат берганмиз!” (Табароний ривояти).

Умму Шарик разийаллоҳу анҳо эса мана бундай деганлар:

أمرنا رسول الله صلى الله عليه و سلم أن نقرأ على الجنازة بفاتحة الكتاب

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бизга ўликларга “Фотиҳа”ни ўқишни буюрдилар” (Ибн Можа ривояти).

Ибн Адий раҳимаҳуллоҳ, ад-Дайламий раҳимаҳуллоҳ, Ибн ан-Нажжор раҳимаҳуллоҳ ва ар-Рофеъий раҳимаҳуллоҳ каби муҳаддислар томонидан: “Кимки ота-онасининг ёки улардан бировининг қабрини ҳар жумъа зиёрат қилса, у ерда “Ёсин” ўқиса, унинг ҳар бир ҳарфи ададича мағфират қилинади”, дейилган ҳадис ривоят қилинган. Гарчи, ушбу ҳадиснинг асли йўқ, деган олимлар бўлса-да, бироқ, у юқоридаги саҳиҳ ҳадисларга қўшимча бўлиши мумкин. Шунинг учун, Ливия томонларда қабристонда “Ёсин” сурасини ўқиш одатга айланган. Бизда эса “Таборак” сурасини ўқиш урфга кирган. Бунга ҳам бир далил мавжуд. Ҳадисда келишича, бир саҳоба сафарда билмасдан қабр тепесига капа тикиб олади. Ушбу саҳоба каромат билан қабр ичидаги инсоннинг “Таборак” ўқиётганини эшитади. Буни келиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга гапириб берганларида, у зоти шариф: “Таборак сураси” ман қилувчидир. У нажот берувчидир. Уни ўқиганга қабр азобидан нажот беради” деганлар. Ўликнинг қабр ичида “Таборак” ўқиши собит бўлгандан кейин нимага тириклар қабр устида ушбу сурани ўқимасликлари керак?!

Саҳобалар даврида ҳам қабрлар олдида Қуръон қироат қилиш одати бўлганига Абдуллоҳ ибн Умар разийаллоҳу анҳунинг ўзи вафот этганда, дафн қилинганидан сўнг “Бақара” сурасидан қироат қилишни васият қилганларини кўрсатиш мумкин. Бунга, Имом ат-Табароний раҳимаҳуллоҳ ва Имом ал-Байҳақий раҳимаҳуллоҳ томонларидан у зотнинг бундай деган гаплари ҳам нақл қилинган:

إذا مات أحدكم فلا تحبسوه و اسرعوا به الى قبره و ليقرأ عند رأسه بفاتحة البقرة و عند رجليه بخاتمة البقرة

“Қачон сизлардан бирингиз вафот этса, уни ушлаб турманглар, қабрига тезда олиб боринглар. Бош томонида “Бақара”нинг кириш қисмини, оё тарафида эса “Бақара”нинг хотима қисмини қироат қилсин!”.

Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳ ўз шогирди Ибн Қудома раҳимаҳуллоҳ билан бирга бир жанозада қатнашган эканлар. Маййит дафн этилгач, кўзи ожиз бир киши қабр олдида ўтириб тиловат қила бошлайди. Буни кўрган Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳ: “Эй, фалончи! Қабр олдида қироат қилиш бидъатдир!”, дейди. Ана шунда, қабристондан чиққач, Ибн Қудома раҳимаҳуллоҳ устози Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳга юқорида келтирилган, саҳоба Абдуллоҳ ибн Умар разийаллоҳу анҳунинг васиятларини – қабр бошида “Бақара”нинг боши ва охирини ўқишни тавсия қилганлари ҳақидаги ривоятни айтиб беради. Аҳли суннат ва жамоатнинг буюк имоми Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳ: “Бориб ҳалиги кишига айт, тиловат қилаверсин!”, деганлар.