Вафот қилганларга қироат қилиш ёки хайр эҳсон қилиш (1)

Инсон вафот этганидан сўнг уни йўқлаб туриш, унинг хайрли амалларидан ўрнак олиш, хатоларидан ибрат олиб такрорламасликка ҳаракат қилиш мусулмонликнинг ажойиб кўринишларидан биридир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ўлганларингизнинг яхши хислатларини эсланглар, уларнинг ёмонликларини гапиришдан тилингизни тийинг!”, деб марҳамат қилганлар (Термизий ва Абу Довуд ривоятлари).

Дунёдан ўтиб кетганларни йўқлаб туришнинг бир воситаси улар номидан хайр-эҳсонлар қилиш, Қуръон тиловат қилиб, руҳларига бағишлашдир. Аҳли суннат ва жамоат таълимоти шуки, ўтганлар руҳига бағишланган тиловатлар ва хайр-эҳсонлар уларга фойда беради ва савоблар етиб боради. Бунга Абу Ҳафс ан-Насафий раҳимаҳуллоҳнинг “ал-Ақоид ан-насафия” асаридаги: “Тирикларнинг ўликлар учун қилган дуо ва садақаларида улар учун фойда бордир. Аллоҳ таоло дуоларни ижобат қилади ва ҳожатларни раво қилади”, деган қоидани келтириш мумкин. Таниқли ҳанафий олими Сирожиддин ал-Ўший раҳимаҳуллоҳнинг “Бадъ ул-амолий” номли мотуридийлик ақидасига бағишланган қасидасида бундай дейилган:

و للدعوات تأثير بليغ، و قد ينفيه أصحاب الضلال

“Дуоларда етук таъсир бор, уни залолатдаги одамларгина инкор қиладилар”.

Хуллас, аҳли суннат ва жамоат таълимотига эргашган уламоларнинг барчаси ўтганларга бағишлаб қилинган хайр-эҳсон ва дуолар уларга етиб бориши борасида иттифоқ қилганлар. Бу борада Бурҳониддин ал-Марғиноний раҳимаҳуллоҳ бобомиз ўзларининг дунёга машҳур “ал-Ҳидоя” асарларида аҳли суннат ва жамоатнинг фикрини бундай ифода қилганлар:

الأصل فى هذا الباب أنّ الإنسان له أن يجعل ثواب عمله لغيره صلوة او صوما او صدقة او غيرها عند أهل السنة و الجماعة

“Бу бобдаги асл қоида шуки, албатта, инсонга ўз амалининг савобини – у намоз бўлсин ёки рўза ёки садақа ёхуд бошқа амал бўлсин – уни ўзидан бошқаси учун адо қилиши аҳли суннат ва жамоат фикрига кўра жоиздир”.

Демак, Қуръон қироатининг ва бошқа хайрли амалларнинг савобини ўтганларга етиб бормайди, дейиш аҳли суннат ва жамоатдан оғишган тоифаларнинг фикри экан. Шунинг учун, ушбу мавзуни алоҳида кўриб чиқишга эҳтиёж бор.

“Вафот этиб кетганларга Қуръон ўқиш ҳам, улар номидан хайр-эҳсон қилиш ҳам жоиз эмас, савоб уларга етиб бормайди”, деган фикрни айтувчилар Қуръони каримдаги қуйидаги оятни далил қиладилар:

وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى

“Инсонга фақат ўзи қилган ҳаракатигина (мансуб) бўлур” (Нажм, 39).

Яъни, инкор қилувчилар бировнинг қилган савобли иши бировга мансуб бўлмайди, дейдилар. Биринчидан, Хатиб аш-Ширбиний раҳимаҳуллоҳ мазкур оятни мансух – ҳукми “Тур сураси”нинг 21-ояти билан бекор қилинган, деганлар. Агар бундай бўлмаган тақдирда ҳам, Мавлоно Али ал-қори раҳимаҳуллоҳ “ал-Фиқҳ ал-акбар”га ёзган шарҳида бу оят инкор қилувчиларнинг эмас, балки бизнинг далилимиз эканини таъкидлаганлар. Чунки, оятда ҳар кимнинг ўз иши ўзига шаксиз берилиши айтилган экан, демак, унда Қуръон ўқиб, савобини дуо қилиб бировга бағишлаётган мусулмонга дуоси мақбул қилиниб, ўзининг ушбу бағишлови албатта амалга ошиши маълум бўлади. Зотан, Қуръон ўқувчи ўқиган оятларининг савоби бошқа бировга етиб боришига саъй-ҳаракат қилган. Демак, унинг саъй-ҳаракати ушбу оятга кўра бесамар қолмайди. Иккинчидан, вафот этган инсонга ўз саъй-ҳаракати берилар экан, демак, у ўз тириклигида менинг ортимдан дуои хайрлар ва садақалар қилиб туришсин, деб солиҳ фарзандлар, дўсту ёрлар қолдиришга саъй-ҳаракат қилгани шубҳасиз. Ана шу ишига муносиб тарзда у вафотидан кейин ҳам савоблар олиб туришга ҳақлидир.