Вафот қилганларга қироат қилиш ёки хайр-эҳсон қилиш (4)

Имом Табароний раҳимаҳуллоҳ ривоят қилган ҳадиси шарифда бир саҳоба ўз ўғлига: “Эй, ўғилчам! Мен вафот қилсам, менга лаҳад қилгин. Лаҳадимга қўяётганингда, “Бисмиллаҳ, ва ала миллати Расулиллаҳ!”, дегин. Сўнгра устимга тупроқ сочганингдан кейин бош томонимда “Бақара”нинг аввали ва охирини ўқигин! Чунки, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганларини эшитганман!”, деб васият қилганлари келтирилган.

Имом ад-Дорақутний раҳимаҳуллоҳ эса “Ким қабристонга кириб, “Қул ҳуваллоҳу аҳад”ни ўн бир марта ўқиб савобини ўликларга бағишласа, унга ўликлар ададича ажр берилади”, деган мазмундаги ҳадиси шарини ривоят қилганлар.

Шунинг учун, Жалолиддин ас-Суютий раҳимаҳуллоҳ таниқли тобеъинлардан бири Имом аш-Шаъбий раҳимаҳуллоҳдан нақл қилиб айтадики, саҳобалар бирорта мусулмон вафот қилганида, қабри ёнида Қуръон оятидан тиловат қилиш учун бир-бирлари билан тортишиб қолар ва навбат билан Қуръон ўқишар эканлар.

Қуръон қироатининг савоби вафот қилганларга етиши борасида келтирилган юқоридаги далилларни заифга чиқарилган тақдирда ҳам, улар ўлганлар номидан қилинадиган дуо, садақа, ҳаж, рўза, қарз адосининг жоизлиги борасидаги аъло даражадаги саҳиҳ ҳадисларга қўшимча бўлиб ҳисобланади ва булар Қуръон қироатининг ҳам дуо, садақа, ҳаж, рўза, қарз адосидан асло фарқи йўқлигини исботлашга кифоя қилади. Шунинг учун ҳам, асрлар давомида бизнинг халқимиз ва бутун дунё мусулмонлари ўтганлари ҳақиқа дуои хайрлар қилиб, Қуръон қироатининг савобларини бағишлаб келганлар.

Ҳанафий олимлари вафот қилаётган одам ўзидан кейин бировнинг Қуръон қироат қилиб, савобини унга бағишлашини васият қилса ва унга маълум бир миқдор маблағ ажаратиб кетса ёки қабри олдида бировнинг маълум бир ҳақ эвазига қироат қилиб ўтиришига васият қилса, у ҳолда васият ботиллигини айтадилар. Чунки, бунда ҳақ олиш маъноси мавжуд бўлиб, таот-ибодатларга олдиндан келишиб ҳақ олиш жоиз эмас. Қуръон қироат қилган одамга ўз ихтири билан хайр-эҳсон қилса, бу савобли фазилат ва мурувват ҳисобланади.

Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ва Имом Молик раҳимаҳуллоҳ айнан қабрлар олдида Қуръон қироат қилишни макруҳ санаганлар. Бироқ, Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг шогирди Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-Шайбоний раҳимаҳуллоҳ ва барча ҳанафий олимлари, шунингдек, шофеъийлик, ҳанбалийлик ҳамда моликийликнинг кийинги давр олимлари буни жоиз деганлар. Бу ерда макруҳ дейилишининг сабаби асло қироатнинг савоби ўликка етиб бормайди, деган маънода ёки макруҳлиги асло ҳаромга яқин ёқимсиз иш маъносида эмас. Балки, бу уларнинг даврларида қабристонларда қироат қилиш оммалашмагани ҳамда маййитнинг олдида қироат қилиш мақбул эмаслигидан келиб чиққан. Чунки, юртимиз мусулмонлари ҳозиргача ҳақиқатдан ҳам маййитнинг олдида қироат қилишни макруҳ санайдилар ва маййитга то жаноза ўқилмагунча қироат қилмай турадилар. Шунингдек, Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг фикрларича аввалдан келишиб бирор ҳақ эвазига қабристонда тиловат қилиб ўтириш макруҳдир. Бу ерда ана шу икки жиҳат эътиборга олинган. Аслида, ҳанафий олимларининг барчаси қабристонда Қуръон тиловат қилиб, ўлганлар руҳига бағишлашни жоиз дейдилар. Айтганимиздек, аҳли суннат ва жамаотнинг тўрт мазҳаб аҳли ҳам қабристонда тиловат қилишни мустаҳаб деганлар. Бунга таниқли саҳоба Абдуллоҳ ибн Умар разийаллоҳу анҳунинг дафндан кейин “Бақара сураси”нинг аввали ва охиридан тиловат қилишларини васият қилганини келтирадилар. Ҳанафийларнинг “Жавҳарат ан-наййира” ва “Фатовойи оламгирия”да эса маййит дафн этилгач, қабр олдида бир ҳайвонни сўйиб, гўштини тақсимлаб бўлгунча кетадиган вақт тиловат қилиб, маййитга дуо қилишнинг мустаҳаблиги айтилган. Чунки, бунга Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг шогирди Имом Муҳаммад аш-Шайбоний раҳимаҳуллоҳ ижозат берганлар.

Мусулмонлар қилган савобли ишларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга бағишлаш масаласи олимлар ўртасида ихтилофли. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳақларига қироат қилиб, унга савобини бағишлашни айрим олимлар мумкин эмас, деб ҳисоблаганлар. Уларнинг фикрича, ул зотнинг баланд мақомлари буни қабул қилишга муносиб эмас, бу борада фақат изн берилган нарсаларни – саловот айтиш ва азондан кейин васила сўрашни жоиз дейиш мумкин. Уларнинг бу гапига Тақийуддин ас-Субкий раҳимаҳуллоҳ кучли раддия ёзганлар ва махсус изн шарт эмас, деб таъкидлаганлар. Чунки, вафот этганларга савоб бағишлаш мавзусидаги далиллардан келиб чиқиб марҳумларга дуои хайр қилиш, барча хайрли амалларнинг савобларини бағишлаш мумкин. Бинобарин, умумийликдан келиб чиқиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг руҳларига ҳам савобларни бағишлаш жоиз бўлади.

Таниқли ҳанафий олими Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ айтишларича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам мақтаган хайрли замонларда яшаган салафи солиҳлар ул зотга бағишлаб хайрли амалларни адо қилиб келганлар. Жумладан, ўзининг кучли тақводорлиги, суннатга маҳкам боғланганлиги билан шуҳрат қозонган саҳоба Ибн Умар разийаллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафотларидан кейин унга бағишлаб умра амалини адо қилганлар. Ҳолбуки, буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам васият қилмаган эдилар. Жунайд Бағдодий раҳимаҳуллоҳнинг замондоши Ибн ал-Муваффақ раҳимаҳуллоҳ эса етмишта ҳаж қилиб, унинг савобини айнан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга бағишлаганлар. Ибн ас-Сирож раҳимаҳуллоҳ эса ўн минг марта Қуръонни хатм қилиб, савобини айнан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга бағишлаганлар, ул зоти шарифга савобини атаб жуда кўп миқдорда қурбонлик қилганлар. Шунга кўра, ҳанбалий олими Ибн Ақил раҳимаҳуллоҳ айнан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга савобларни ҳадия ва туҳфа қилишни мустаҳаб, деганлар.

Эътироз билдирувчилар: «Дунё ва охират сарвари барча гуноҳлардан маъсум бўлса, сизу бизнинг намозимиз савобига ҳожатлари йўқ. Ё бизнинг савобларимиз ошиб-тошиб кетдими?!», дейишлари мумкин. Аслида, савобни Пайғамбар алайҳиссаломга бағишлаш асло у зотнинг бунга ҳожати борлигидан эмас. У кишининг бизнинг саловот айтишимизга ҳам ҳожатлари йўқ, лекин биз саловот айтаверамиз. Биринчи ўринда шу айтган саловотларимиздан ўзимиз фойда топамиз. Тиловат қилиб ёки бошқа ибодат амалини қилиб бошқаларга бағишлашдан ўша қилган одамга ҳам савоб бор, албатта. Савобга ўзимиз муҳтожмиз, деб ўзимиз ҳақимизгагина дуо қилмаймиз, бошқаларни ҳам, хусусан, марҳумларни ҳам ҳақларига дуолар қилаверамиз. Ўзимизга ҳам ўшандан фойда бор. Энди, савоб бағишлашга ва дуо қилишга марҳумлар орасида энг ҳақлиси оламларга раҳмат бўлмиш бизнинг пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам эмасмилар?! Шунинг учун, тарихда ўтган Абу-л-Аббос ал-Мубаррад раҳимаҳуллоҳ, Абу Бакр ибн ал-Арабий раҳимаҳуллоҳ каби олимлар саловотларнинг савоби Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга эмас, айтувчи кимсага оиддир, деган бўлсалар, Имом ал-Қушайрий раҳимаҳуллоҳ ва Имом ал-Қуртубий раҳимаҳуллоҳ кабилар эса саловот айтилганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам, саловот айтувчи ҳам манфаат олади, деганлар.

Имом Раббоний қуддиса сирруҳу хайр-эҳсон ва яхши амалларнинг савобини Жаноби Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва салламга бағишлаш борасида бундай деган эканлар: «Садақаларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ҳадия ва туҳфа қилиш баракоти ва файзидан ҳадия ва туҳфа қилувчи ҳам манфаат ва фойда олади. Шунинг учун ўликларга бирор савобни бағишлаётганда энг аввал Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга алоҳида туҳфа қилиши лозим. Зотан, бошқа одамларнинг ҳақларидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳақлари юқоридир. Яна ул зоти шарифнинг ҳурматлари ва туфайлиларидан қилинган савобли иш қабул бўлгусидир. Агар хайр-эҳсон қилишда ниятларини тўғрилай олмаса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга бағишлашни ният қилсин, шунинг баракотидан агарчи ўша иш риё билан бўлса-да, мақбул ҳисобланади ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга савоб етиб боради».

Расули акрам ва Ҳабиби муҳтарам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга айнан намознинг савобини бағишлаш мумкинлиги борасида қорилар сардори Убай ибн Каъб разийаллоҳу анҳунинг ҳадиси далил бўлади:

قال أبي قلت يا رسول الله إني أكثر الصلاة عليك فكم أجعل لك من صلاتي فقال ما شئت قال قلت الربع قال ما شئت فإن زدت فهو خير لك قلت النصف قال ما شئت فإن زدت فهو خير لك قال قلت فالثلثين قال ما شئت فإن زدت فهو خير لك قلت أجعل لك صلاتي كلها قال إذا تكفى همك ويغفر لك ذنبك

«Убай ибн Каъб разийаллоҳу анҳу: «Эй, Расулуллоҳ! Мен сизга кўп намоз ўқийман. Намозимнинг қанча қисмини сизга бағишлай?» деганлар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Хоҳлаганингча қилавер!» дедилар. Убай разийаллоҳу анҳу: «Тўртдан бирини бағишлайман», деганлар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Хоҳлаганингча қилавер! Агар бундан ҳам кўпайтирсанг, ўзингга яхши бўлади», дедилар. Убай разийаллоҳу анҳу: «Ярмини бағишлайман» дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Хоҳлаганингча қилавер! Агар бундан ҳам кўпайтирсанг, ўзингга яхши бўлади» дедилар. Убай разийаллоҳу анҳу: «Учдан иккисини бағишлайман», дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Хоҳлаганингча қилавер! Агар бундан ҳам кўпайтирсанг, ўзингга яхши бўлади», дедилар. Убай разийаллоҳу анҳу: «Намозимнинг ҳаммасини сизга бағишлайман», дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Шундай қиладиган бўлсанг, ғамингга кифоя бўлади, сенинг гуноҳларингга мағфират бўлади», деб марҳамат қилдилар» (Термизий ва Ҳоким ривоятлари).

Мазкур ҳадис матнидаги «солат» сўзини ҳадисшунослар намоз, саловот ва дуо деганлар. Демак, Расулулулоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ҳам хайрли амалларнинг савобини бағишлаш мумкин. Жумладан, бизнинг халқимиз ҳам Қуръон тиловати қилганидан сўнг унинг савобини энг аввало Пайғамбаримиз алайҳиссаломга, сўнг бошқаларга бағишлайдилар.

 Аҳли суннат ва жамоат таълимотидан оғишмай келаётган ашъарийлар ва мотуридийлар ақидасига кўра ҳамда ҳанафий, моликий, шофеъий ва ҳанбалий мазҳабидан четга чиқмаганларнинг амалиётига биноан ўтганлар руҳига бағишлаб, улар номидан хайрли амаллар қилиб, савобини уларга аташ жоиздир. Вафот қилганларга ҳадия қилиб юборилган амалларнинг саовби албатта уларга етиб боради. Бунга саҳиҳ ва заиф бир қанча далиллар – ояти карималар ва ҳадиси шарифлар мавжуд. Ундай савобли амалларга дуо, намоз, рўза, ҳаж, садақа ва эҳсонлар, шунингдек, Қуръон тиловати киради. Ўтганлар руҳига Қуръон тиловат қилиш жоиз эмас ёки қабристонда қироат қилиш макруҳ дегувчилар, аҳли суннат ва жамоатдан оғишган кимсалардир. Бизнинг халқимиз эса барча аҳли суннат ва жамоат вакиллари сингари ўзларининг вафот этганлари руҳига дуолар, тиловатлар ва савобли амаллар қилиб келадилар. Зотан, мусулмон кимса Қуръон тиловатидан тириклар нақадар манфаатлар олишига ишонар экан, ўлганларнинг қабр ҳаётига имон келтирган ҳолда уларни ана шу тиловат садоларидан баҳраманд бўлишидан бенасиб қўймагай.

Ҳамидуллоҳ Беруний.

Манба: Ahlisunnauz